Fikri Mülkiyetin Felsefi Eleştirisi: Neden Fikirler Üzerinde Özel Mülkiyet Kurulamamalı?

Abstract

Fikir ve sanat eserleri ya da buluşlar ve tasarımlar gibi fikri ürünlerin alım satımına dayalı muazzam endüstrilerin egemen olduğu tuhaf zamanlarda yaşıyoruz. Oysa fikirler üzerinde mülkiyet kurmak yalnızca çok yeni bir fenomen değil, ayrıca zayıf felsefi temellere dayanıyor. Fikri mülkiyetin meşruiyeti hakkındaki tartışmalar İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nde kendisine hak formatında yer bulmuş iki ahlaki sezgiye indirgenerek çerçevelenebilir: Herkesin yeniliklerden yararlanmaya, eser ve buluş sahiplerinin ise ürünlerinden menfaat temin etmeye hakları vardır. Fikri mülkiyet bu iki “çatışan” hakkın uzlaştırılmasına hizmet ediyor görünür. Fakat gerçekte bir çözüm değil, bizatihi sorunun kendisidir. Eser ve buluş sahiplerinin menfaat temin etme gerekliliği mülkiyet hakkını zorunlu kılmadığından fikri mülkiyetin bilahare temellendirilmesi gerekir. Oysa emeğe dayalı hak ediş argümanları bu konuda yetersizdir. Fikri mülkiyet yalnızca Locke’un “herkese yeterince iyi ve çok bırakmak” şartını ihlal etmez, fikri ürünlerin onları ortaya çıkaranların kişisel emeğiyle bağı da birçok defa zayıf ve rastlantısaldır. Hegel’e (yanlış şekilde) dayanan kişilik teorisi de fikri mülkiyeti temellendirmekte başarısız olur. Çünkü fikirler kişilikle ne kadar yakından ilişkiliyse metalaştırılarak satılabilmelerinin kabulü o kadar zorlaşır. Faydacılık da pek fayda sağlamaz: Zira fikri mülkiyet yeni ürünleri teşvik ederek toplam faydayı arttırmanın tek yolu değildir, üstelik empirik kanıtlar fikri mülkiyetin bunun bir yolu olduğunu bile şüpheli kılar. Fikri mülkiyetin temellendirilmesinde yaşanan bu zorluğun sebebi fikri ürünlerin özel doğasıdır: Fiziki nesnelerin aksine fikirler ne kıttır (scarce) ne de tüketimlerinde rekabet (rivalry) mevcuttur. Bu sebeple fikirler üzerinde özel mülkiyet kurmak birçok soruna yol açarken, fikri ürünlerin müşterek mal ve/veya kamu malı kabul edilmesiyle mezkur her iki hakkı ahenkle hayata geçirmek mümkün olabilir.

Affiliated Institutions

• Ankara Yıldırım Beyazıt University TR

Related Publications